Tetragram, Jehowa a Qumran
Czasem Świadkowie Jehowy argumentują w dyskusjach, że nawet teksty Qumrańskie pisane przez pobożnych Qumrańczyków żyjących przed czasami Jezusa używają tetragramu YHWH. Ma to niby oznaczać, że Qumrańczycy mieli do tetragramu takie samo podejście jak Świadkowie Jehowy, tzn. wstawiali go zawsze tam, gdzie w tłumaczeniach Biblii pierwotnie się on znajdował. [Świadkowie Jehowy w swej obsesji wstawili tetragram nawet do swego Przekładu Pism Nowego Testamentu, czyli tam gdzie go w oryginalnych zachowanych tekstach nie było]. Jednak ciekawą informację na temat stosunku Qumrańczykow do tetragramu znalazłem w książce "101 pytań o Qumran" autorstwa Josepha A. Fitzmyer (edycja polska The Enigma Press, Kraków 1997). Autor tej książki jest naukowcem. Jak podaje biograficzna nota w powyższej książce (Słowo wstępne, s. xi) Fitzmyer ma zrobiony doktorat w John Hopkins University, a także jest profesorem języków i cywilizacji Bliskiego Wschodu w Instytucie Orientalistycznym w Chicago. Jest księdzem katolickim (jezuita). Z tego co czytamy w jego powyższej książce wynika, że żyjący niedługo przed Jezusem pobożni Qumrańczycy, będący świadkami cennej tradycji żydowskiej swego okresu, nie podzielali w żadnym wypadku obsesyjnego stosunku Świadków Jehowy do tetragramu, który to stosunek polega na niewolniczym wstawianiu go wszędzie tam gdzie jest w tekście. W przeciwieństwie do Świadków Jehowy, którzy wstawili tetragram nawet tam gdzie go nie było, qumrańczycy traktowali go sobie dość swobodnie, nie zawsze widzieli potrzebę aby tetragram przekładać w swych pismach świętych. Praktyka takiego traktowania tetragramu pokazuje, ze to wcale nie odstępczy chrześcijanie w III i IV wieku wprowadzili praktykę usuwania tetragramu, jak to twierdzą Świadkowie Jehowy (por. Imię Boże, które pozostanie na zawsze, str. 25), ale praktyka ta była znana już przed chrześcijaństwem w pobożnych wspólnotach żydowskich. Fitzmyer pisze, że wśród pism qumrańskich tetragram zachował się w wielu pismach (Fitzmyer, str. 59), ale w przypadku tłumaczeń Pisma Świętego ST był też zastępowany przez nich takimi tytułami jak na przykład 'Pan' - adonay. Takiego zastępstwa dokonano w qumrańskim 1 QH 7, 28, który jest swobodnym przekładem Wj 15, 11 (por. Fitzmyer, str. 59). Tetragram YHWH jest też wymiennie używany z Adonay (Pan) w 1 QIs a - ([np. 3:20-25] Fitzmyer, tamże). Inna informacja jaką Fitzmyer podaje (Tamże, str. 59-60), tyczy się zastępowania przez qumrańczyków tetragramu kropkami w ich pismach. Tak jest w tłumaczeniu Iz 40, 3 gdzie w hebrajskim tekście jest Jahwe. Qumrański 1 QS 8, 14 wstawia zamiast tetragramu kropki w tym miejscu. Inne teksty qumrańskie które tak robią to (podaje za Fitzmyerem, str. 59-60) takie oto następujące fragmenty:
Zwój A Izajasza z groty 1 (33:7 w dodatku powyżej linii Iz 40:7)
Ponadto:
4QSam 1,3 (odpowiednik 1 Sam 25,31)
4QSam 3,7 (odpowiednik 2 Sm 15:8)
4Q Testim [4Q175] 1:19 (odp. Wj 20:21b w odmianie samarytańskiej i Pwt 33:11).
4Q Tanh [4Q176] 1-2 i 6.7.9. (odp. Iz 40:1-5)
4QTanh 1-2 ii 3 - (odp. Iz 49:14).
4 Q Tanh 8-11, 6.8.10 (odp. Iz 54:5.6.8, z zastąpieniem czyli dodaniem tetragramu tam gdzie nie występuje on w TM).
Inne teksty qumrańskie zastępowały tetragram YHWH na jeszcze inne sposoby. Np. przez substytut hw'h [Fitzmyer, str. 60].
Na marginesie warto tu dodać, że niektóre manuskrypty qumrańskie Septuaginty po prostu nie zawierały tetragramu w miejscu gdzie dziś wstawiają go Świadkowie Jehowy. Są to:
4QLXXLev (a).
4QLxxNum.
4QLxxDeut.
Również Greek papirus z II wieku przed Chr. nie posiada tetragramu w miejscu, gdzie dziś wstawiają go Świadkowie Jehowy.
Tak naprawdę funkcjonowały równolegle dwie tradycje w rękopisach ST spisywanych przed Chrystusem: wstawianie tetragramu i Pana zamiast teragramu. Zacznijmy od początku. Najstarszy rękopis LXX, Rylands 458, nie ma co prawda Kyrios, ale nie ma też tetragramu. W miejscu tetragramu ma puste miejsca. Remis dla obu stron sporu? Wcale nie, ponieważ punktem wyjścia do dyskusji jest twierdzenie Świadków Jehowy, że to właśnie najstarsze rękopisy LXX mają tetragram. Jak widać po tym rękopisie, to po prostu nieprawda.
Rzućmy też na chwilę okiem poza teksty z Qumran i zobaczmy jak postępowali inni kopiści tekstów ST. I tak papirus Oxyrhynchus 656 wstawia theos za tetragram w III wieku p.n.e. Inne miejsca z pierwotnym theos to: fragment z Księgi Rodzaju w Fouad 266a, fragment z Księgi Powtórzonego Prawa w Fouad 266c; Papirus Oxyrhynchus 4443 z grecką wersją Księgi Estery. Wracając do tekstów z Qumran to w niektórych miejscach nie pisano tetragramu, a odpowiednio zmieniano formę czasownika, lub dodawano przyrostek, aby czytelnik mógł się zorientować, że jest mowa o Bogu (np. „jego” w 1QS 8, 13 czy w 4Q511 10, 12). Zastępowano też tetragram słowem ’Elohim (np. 4Q375), ’El (np.: 11Q13 Melchizedek 4, 11), Adonaj (np.: 1QH 7, 28; 1QIsaa), czy Adon (1QH 10, 8). Stosowano też parafrazy zamiast tetragramu, np. „najchwalebniejsze imię” (1QS 6, 27).
W języku aramejskim I wieku używano słowa Pan w odniesieniu do Boga. Na przykład w targumie do Księgi Hioba, znalezionym w 11 grocie w Qumran, Boga określono aramejskim słowem Marja (Pan). Inny argument pochodzi z pism Filona z Aleksandrii. Filon w cytatach z Biblii Hebrajskiej pisał kyrios w miejscach, gdzie w tekście hebrajskim widniał tetragram. Są dwa możliwe wyjaśnienia tego zjawiska: albo w tekście, z którego czerpał cytaty, nie było tetragramu, albo korzystał z tekstów, w których widniał tetragram pisany paleohebrajskimi lub aramejskimi literami, ale zgodnie z ówczesnym zwyczajem zamieniał na kyrios.
Albert Pietersma w artykule napisanym w 1984 roku twierdzi, że zwolennicy pierwszeństwa tetragramu przed kyrios zbyt szybko uznali tę tezę za prawdziwą. Podał dwa argumenty przeciwko niej:
Teksty, na których opierają się zwolennicy pierwszeństwa tetragramu, noszą ślady poprawek zbliżających je do tekstu hebrajskiego. Wstawianie tetragramu miało więc charakter wtórny i prawdopodobnie świadczyło o pewnym niezadowoleniu z wcześniejszych przedstawień imienia w greckich rękopisach biblijnych.
Dowody wewnątrz tekstu Septuaginty wskazują na to, że późniejsi kopiści wstawili tetragram w miejsce kyrios. Na przykład w Septuagincie unikano powtórzenia kyrios kyrios, gdy w tekście hebrajskim występowało połączenie adonaj jhwh, Pan jhwh (np. Rodzaju 15:3; 15:8; Wyjścia 23:17; 34:23; Jeremiasza 1:6; 1:24; 3:1; 4:10; 10:33). Wskazuje to na świadomą decyzję tłumaczy, a nie na mechaniczne zamienianie tetragramu na kyrios.
Niektórzy uczeni uzupełnili wnioski Pietersmy. Martin Rösel powołał się na tekst z Księgi Kapłańskiej 24:16: „Skoro wymówił imię Pana, musi umrzeć”. Według Rösela niemożliwe, żeby tłumacz Septuaginty w tak dosadnym nakazie umieścił imię Boże w postaci tetragramu. Zauważył też konsekwentne stosowanie ho Theos w odniesieniu do potężnych czynów Boga, a Kyrios – do okazywania współczucia wobec Izraela, co sugeruje świadomą decyzję tłumacza. Powołuje się też na obecność kyrios w księgach deuterokanonicznych oraz na fragment Listu Arysteasza, cytujący Księgę Powtórzonego Prawa 7:18 w wersji Septuaginty.
Jeszcze inny qumrański tekst grecki Księgi Kapłańskiej z groty 4 zawiera tetragram oddany po prostu przez "Iao" (4QLXXLev.b). Jest to forma imienia Boga. Fitzmyer konkluduje, że w pismach qumrańczykow istniał szacunek dla imienia Bożego, ale jednocześnie istniała - cytuję - "tendencja do tego, by nie czytać tetragramu jako Jahweh, lecz jako Adonay" (Fitzmyer, str. 60). Fitzmyer pisze też [tamże], że jeszcze w czasach przedchrześcijańskich zaczęła przeważać tendencja ku temu, aby zacząć w greckich kopiach ST zastępować imię Boga YHWH słowem Kyrios. To świadczy wyraźnie przeciw tezie Świadków Jehowy wyrażonej w ich wyżej cytowanej broszurze Imię Boże..., która podaje, że kościołowi "pseudochrzescijańskiemu" w pierwszych wiekach "udało się całkowicie usunąć je [Imię Boże - Tetragram YHWH - przyp. JL] z greckich kopii obu części Biblii" (str. 25). Świadkowie piszą też w tej przed chwilą cytowanej broszurze, że w czasach przedchrześcijańskich, a szczególnie po czasach Hieronima opuszczano imię Boże w Septuagincie. Jest to próba obwinienia chrześcijaństwa za rzekome zapędy do 'rugowania' imienia Bożego z LXX. Jest to rzecz jasna nieprawda. Jak widać po powyższych przytoczeniach z Fitzmyera, zwyczaj zastępowania tetragramu 'Panem' i 'Bogiem' (adonay, theos) był znany już II wieki przed chrześcijaństwem u kopistów Septuaginty, jak i również u Qumrańczyków. Istnieją nawet takie zachowane do dziś fragmenty Starego Testamentu z czasów przedchrześcijańskich (również z II wieku przed Chr.), w tym teksty Biblii greckiej, które zastępują tetragram na różne sposoby. Tym samym widać w jakich niedomówieniach trzyma Strażnica swe owce. Teza broszury Świadków Imię Boże..., oraz teza ich Chrześcijańskich Pism greckich z 1994 (patrz dodatek, str. 408, 411) mówiąca o tym, że dopiero za czasów chrześcijan zaczęto rugować imię Boże z rękopisów Septuaginty, jest mitem. Jak widać po powyższym, tradycja zastępowania tetragramu jest dużo wcześniejsza niż chrześcijaństwo. Była to tradycja tak powszechna w czasach przedchrześcijańskich, ze sięgnęła nawet wspólnotę z Qumran.
